ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը (ԵրՖԻ) հիմնադրել են անվանի ֆիզիկոսներ Աբրահամ և Արտեմ Ալիխանյան եղբայրները 1942 թ.-ին` որպես Երևանի պետական համալսարանի մասնաճյուղ: Ավելի ուշ, Արագած սարի վրա ստեղծվեցին տիեզերական ճառագայթների 2 կայաններ՝ «Արագած» (3200 մ) և «Նոր Ամբերդ» (2000 մ)։ 1963 թ.-ին ինստիտուտը անցել է Խորհրդային Միության Ատոմային էներգիայի պետական կոմիտեի ենթակայության տակ: Չնայած Խորհրդային Միության փլուզմանը՝ Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը շարունակել է հետազոտությունները բարձր էներգիայի ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի ոլորտներում Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում՝ օգտագործելով աշխարհի ամենամեծ արագացուցիչները և տիեզերական ճառագայթների դետեկտորները։ 2010 թվականի հունիսի 17-ին Կառավարության որոշմամբ Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը անվանափոխվել է՝ կոչվելով Ա. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա: Երևանի Ֆիզիկայի ինստիտուտի գլխավոր ձեռքբերումներից դարձան տիեզերական ճառագայթների մեջ պրոտոնների և նեյտրոնների հայտնաբերումը, ինչպես նաև առաջին վկայություններն այն մասին, որ գոյություն ունեն մասնիկներ մյուոնների և պրոտոնների միջև ընկած զանգվածներով։ Արագած սարի վրա՝ 3250 մ ծովի մակերևույթից բարձր, Արագած տիեզերական ճառագայթների կայանի հիմնադրումը (1943) Հ այաստանում մասնիկների ֆիզիկայի զարգացմանը նպաստող քայլերից մեկն էր։ Հետագայում՝1960 թ.-ին հիմնվեց նաև Նոր Ամբերդի տիեզերական ճառագայթների կայանը: Այս կայանները մինչև այժմ հանդիսանում են Լաբորատորիայի Տիեզերական ճառագայթների բաժնի հետազոտությունների հիմնական բազան։ Ինստիտուտի պատմության մեջ կարևոր ուղենիշ է դարձել 6 ԳէՎ էներգիայով էլեկտրոնային սինքրոտրոնի շինարարությունը, որը ավարտվել է 1967 թ.-ին, դառնալով առաջին մասնիկների արագացուցիչը Հայաստանում («ԱՐՈՒՍ»)։ 1970-1991 թթ. սինքրոտրոնի էներգիան հասել է մինչև 4,5 ԳէՎ և փորձարարական ֆիզիկայի բաժինը այդպիսով հասել է զգալի արդյունքների, այդ թվում ուսումնասիրել է ֆոտոնների հադրոնիկ հատկությունները միջուկներում π- մեզոնների ֆոտոծնման ռեակցիաներում, նուկլոնային ռեզոնանսների կառուցվածքը բազմաբևեռային գիտափորձերում, միջուկային նյութի կառուցվածքը և հատկությունները, անցումային և կանալացման ճառագայթումների կարևոր հատկությունները։ Այս հաջողությունների շնորհիվ 1985 թ.-ից սկսած Լաբորատորիայի գիտաշխատողները հաջողությամբ ընդգրկված են միջազգային մեծ համագործակցությունների մեջ։ ԵրՖԻ-ի ավանդական ուղղություններից է եղել մասնիկներ գրանցող նոր դետեկտորների ստեղծումը։ Լայն կայծային խցիկները և անցումային ճառագայթման դետեկտորները, որոնք ստեղծվել են ինստիտուտում, աշխարհում փորձարարական տեխնիկայի մշակման լավ օրինակներ են։ Վերջին տարիներին Լաբորատորիայի գիտնականների խմբերը ակտիվորեն մասնակցել են արտերկրում միջանկյալ և բարձր էներգիայի ֆիզիկայի գիտափորձերին (JLab, DESY, CERN-LHC, MAX-lab, MAMI)՝ ուսումնասիրելով մեզոնների և նուկլոնների կառուցվածքը, նուկլոնի էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունները, քվարկ-հադրոնային երկակիությունը, կարճ տիրույթի նուկլոն-նուկլոնային փոխհարաբերությունները, քվարկների հադրոնիզացիան միջուկային միջավայրում, ֆիզիկան ստանդարտ մոդելից դուրս, Հիգգս բոզոնի որոնումները, քվարկ-գլյուոնային պլազման, միջուկների և հիպերմիջուկների բաժանումը և տրոհումը և շատ այլ թեմաներ, ինչպես նաև մասնակցել են փորձարարական սարքավորումների կառուցմանը և զարգացրել ծրագրային միջոցներ տվյալների ձեռքբերման և վերլուծության համար։ Ա.Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիայի Տեսական ֆիզիկայի բաժինը ունեցել է խոշոր ձեռքբերումներ հետևյալ ոլորտներում. B-մեզոնի ֆիզիկա, QCD և հարակից ուղղություններ, նեյտրինոյի ֆիզիկա, քվանտային դաշտային տեսութուն, լարային/M-տեսության, ինտեգրվող մոդելներ, վիճակագրական ֆիզիկա, խտացված վիճակ և քվանտային տեղեկատվություն։ 1980-ականների կեսերին Լաբորատորիայում մշակվել է ստերեոսկոպիկ մոտեցման հայեցակարգ գերբարձր էներգիայի գամմա ճառագայթների աստղաֆիզիկայի մեջ՝ օգտագործելով բազմակի պատկերային Չերենկովյան աստղադիտակները (IACT): Այս գաղափարը շատ հաջող իրագործված է IACT համակարգում (HEGRA): Առաջին հաջողությունից հետո հայ ֆիզիկոսները մասնակցել են IACT համակարգերի շահագործմանը Կանարյան կղզիներում (Magic) և Նամիբիայում (Hess): Երկար տարիներ Լաբորատորիայի Կիրառական ֆիզիկայի բաժանմունքը հաջողությամբ ուսումնասիրում է նոր լայնաշերտ լազերային նյութերի էլեկտրոն-էներգետիկ կառուցվածքը՝ սինքրոտրոնային ճառագայթման սպեկտրի տարբեր շրջաններում։ Այդ հետազոտությունները իրականացվել են DESY-ում և կշարունակվեն MaxLab- II –ում (Շվեդիա)։ Վերջին ձեռքբերումներից են սկզբնական միջուկների թեթև բաղադրիչների մեջ սուր ծնկի բացահայտումը, էներգետիկ սպեկտրի նուրբ կազմությունների հետազոտությունները, արևի վրա արագացվող բարձր էներգիայի պրոտոնների գրանցումը և Արագածի Տիեզերական Միջավայրի կենտրոնի ստեղծումը 2000 թ-ին։ Ա.Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ) վերջին տարիներին զգալիորեն ամրապնդել է Հայաստանի գիտության առաջատարի իր կարգավիճակը՝ բարձր գիտական վարկանիշ ունեցող ամսագրերում տարեկան հրատարակում է երկրի ամբողջ գիտական հրատարակումների ավելի քան 30%–ը։ Հայաստանի ամբողջ գիտական արդյունքների վրա կատարված հղումների 70%–ը, ըստ Thomson Reuters հեղինակավոր պարբերականի, բաժին է ընկնում Լաբորատորիայի աշխատանքներին։ Լաբորատորիայում աշխատող գիտնականների հոդվածների վրա հղումների քանակի հսկայական առավելությունը բացատրվում է նաև գիտական ամսագրերի առավել բարձր ազդեցության գործոնով, որտեղ ինստիտուտի գիտնականները հրատարակում են իրենց հետազոտությունների արդյունքները։Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը (ԵրՖԻ) հիմնադրել են անվանի ֆիզիկոսներ Աբրահամ և Արտեմ Ալիխանյան եղբայրները 1943 թ.-ին` որպես Երևանի պետական համալսարանի մասնաճյուղ: Ավելի ուշ, Արագած սարի վրա ստեղծվեցին տիեզերական ճառագայթների 2 կայաններ՝ «Արագած» (3200 մ) և «Նոր Ամբերդ» (2000 մ)։ 1963 թ.-ին ինստիտուտը անցել է Խորհրդային Միության Ատոմային էներգիայի պետական կոմիտեի ենթակայության տակ: Չնայած Խորհրդային Միության փլուզմանը՝ Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը շարունակել է հետազոտությունները բարձր էներգիայի ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի ոլորտներում Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում՝ օգտագործելով աշխարհի ամենամեծ արագացուցիչները և տիեզերական ճառագայթների դետեկտորները։ 2010 թվականի հունիսի 17-ին Կառավարության որոշմամբ Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը անվանափոխվել է՝ կոչվելով Ա. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա: Երևանի Ֆիզիկայի ինստիտուտի գլխավոր ձեռքբերումներից դարձան տիեզերական ճառագայթների մեջ պրոտոնների և նեյտրոնների հայտնաբերումը, ինչպես նաև առաջին վկայություններն այն մասին, որ գոյություն ունեն մասնիկներ մյուոնների և պրոտոնների միջև ընկած զանգվածներով։ Արագած սարի վրա՝ 3250 մ ծովի մակերևույթից բարձր, Արագած տիեզերական ճառագայթների կայանի հիմնադրումը (1943) Հ այաստանում մասնիկների ֆիզիկայի զարգացմանը նպաստող քայլերից մեկն էր։ Հետագայում՝1960 թ.-ին հիմնվեց նաև Նոր Ամբերդի տիեզերական ճառագայթների կայանը: Այս կայանները մինչև այժմ հանդիսանում են Լաբորատորիայի Տիեզերական ճառագայթների բաժնի հետազոտությունների հիմնական բազան։ Ինստիտուտի պատմության մեջ կարևոր ուղենիշ է դարձել 6 ԳէՎ էներգիայով էլեկտրոնային սինքրոտրոնի շինարարությունը, որը ավարտվել է 1967 թ.-ին, դառնալով առաջին մասնիկների արագացուցիչը Հայաստանում («ԱՐՈՒՍ»)։ 1970-1991 թթ. սինքրոտրոնի էներգիան հասել է մինչև 4,5 ԳէՎ և փորձարարական ֆիզիկայի բաժինը այդպիսով հասել է զգալի արդյունքների, այդ թվում ուսումնասիրել է ֆոտոնների հադրոնիկ հատկությունները միջուկներում π- մեզոնների ֆոտոծնման ռեակցիաներում, նուկլոնային ռեզոնանսների կառուցվածքը բազմաբևեռային գիտափորձերում, միջուկային նյութի կառուցվածքը և հատկությունները, անցումային և կանալացման ճառագայթումների կարևոր հատկությունները։ Այս հաջողությունների շնորհիվ 1985 թ.-ից սկսած Լաբորատորիայի գիտաշխատողները հաջողությամբ ընդգրկված են միջազգային մեծ համագործակցությունների մեջ։ ԵրՖԻ-ի ավանդական ուղղություններից է եղել մասնիկներ գրանցող նոր դետեկտորների ստեղծումը։ Լայն կայծային խցիկները և անցումային ճառագայթման դետեկտորները, որոնք ստեղծվել են ինստիտուտում, աշխարհում փորձարարական տեխնիկայի մշակման լավ օրինակներ են։ Վերջին տարիներին Լաբորատորիայի գիտնականների խմբերը ակտիվորեն մասնակցել են արտերկրում միջանկյալ և բարձր էներգիայի ֆիզիկայի գիտափորձերին (JLab, DESY, CERN-LHC, MAX-lab, MAMI)՝ ուսումնասիրելով մեզոնների և նուկլոնների կառուցվածքը, նուկլոնի էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունները, քվարկ-հադրոնային երկակիությունը, կարճ տիրույթի նուկլոն-նուկլոնային փոխհարաբերությունները, քվարկների հադրոնիզացիան միջուկային միջավայրում, ֆիզիկան ստանդարտ մոդելից դուրս, Հիգգս բոզոնի որոնումները, քվարկ-գլյուոնային պլազման, միջուկների և հիպերմիջուկների բաժանումը և տրոհումը և շատ այլ թեմաներ, ինչպես նաև մասնակցել են փորձարարական սարքավորումների կառուցմանը և զարգացրել ծրագրային միջոցներ տվյալների ձեռքբերման և վերլուծության համար։ Ա.Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիայի Տեսական ֆիզիկայի բաժինը ունեցել է խոշոր ձեռքբերումներ հետևյալ ոլորտներում. B-մեզոնի ֆիզիկա, QCD և հարակից ուղղություններ, նեյտրինոյի ֆիզիկա, քվանտային դաշտային տեսութուն, լարային/M-տեսության, ինտեգրվող մոդելներ, վիճակագրական ֆիզիկա, խտացված վիճակ և քվանտային տեղեկատվություն։ 1980-ականների կեսերին Լաբորատորիայում մշակվել է ստերեոսկոպիկ մոտեցման հայեցակարգ գերբարձր էներգիայի գամմա ճառագայթների աստղաֆիզիկայի մեջ՝ օգտագործելով բազմակի պատկերային Չերենկովյան աստղադիտակները (IACT): Այս գաղափարը շատ հաջող իրագործված է IACT համակարգում (HEGRA): Առաջին հաջողությունից հետո հայ ֆիզիկոսները մասնակցել են IACT համակարգերի շահագործմանը Կանարյան կղզիներում (Magic) և Նամիբիայում (Hess): Երկար տարիներ Լաբորատորիայի Կիրառական ֆիզիկայի բաժանմունքը հաջողությամբ ուսումնասիրում է նոր լայնաշերտ լազերային նյութերի էլեկտրոն-էներգետիկ կառուցվածքը՝ սինքրոտրոնային ճառագայթման սպեկտրի տարբեր շրջաններում։ Այդ հետազոտությունները իրականացվել են DESY-ում և կշարունակվեն MaxLab- II –ում (Շվեդիա)։ Վերջին ձեռքբերումներից են սկզբնական միջուկների թեթև բաղադրիչների մեջ սուր ծնկի բացահայտումը, էներգետիկ սպեկտրի նուրբ կազմությունների հետազոտությունները, արևի վրա արագացվող բարձր էներգիայի պրոտոնների գրանցումը և Արագածի Տիեզերական Միջավայրի կենտրոնի ստեղծումը 2000 թ-ին։ Ա.Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ) վերջին տարիներին զգալիորեն ամրապնդել է Հայաստանի գիտության առաջատարի իր կարգավիճակը՝ բարձր գիտական վարկանիշ ունեցող ամսագրերում տարեկան հրատարակում է երկրի ամբողջ գիտական հրատարակումների ավելի քան 30%–ը։ Հայաստանի ամբողջ գիտական արդյունքների վրա կատարված հղումների 70%–ը, ըստ Thomson Reuters հեղինակավոր պարբերականի, բաժին է ընկնում Լաբորատորիայի աշխատանքներին։ Լաբորատորիայում աշխատող գիտնականների հոդվածների վրա հղումների քանակի հսկայական առավելությունը բացատրվում է նաև գիտական ամսագրերի առավել բարձր ազդեցության գործոնով, որտեղ ինստիտուտի գիտնականները հրատարակում են իրենց հետազոտությունների արդյունքները։

 

Նմանատիպ Նյութեր